(ئەو گوژمە پارەیەى کە وڵات دەکاتە دەوڵەتێکى ئەمنى و بەرەو لێوارى مایەپووچی دەبات)

پڕۆفیسۆر دکتۆر سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

زەبەلاحترین بوودجە لە مێژووى سیاسیی وڵاتدا

دواجار بوودجەى وڵات لەلایەن پەرلەمانى فیدراڵی عێراقەوە بە یاساى ژمارە 13ى ساڵی 2023 بە ناونیشانی بوودجەى گشتیى فیدراڵی کۆمارى عێراق پەسەند کرا و لە ڕۆژنامەى "الوقائع العراقية" کە ڕۆژنامەیەکی فەرمیی کۆمارى عێراقە و لەلایەن وەزارەتى دادى وڵاتەوە دەردەکرێ، لە ژمارە 4726 لە دووتوێی 81 لاپەڕەدا، کە خۆى لە 78 ماددە پێک هاتووە، لە ڕۆژى دووشەممە ڕێکەوتى 26/6/2023 بڵاو کرایەوە. بەو شێوەیەیش مەرجە ڕووکارییەکانى ئەو یاسایە هاتنە دی و، پێویستە لەسەر حکوومەت ڕێنماییی تایبەتى بۆ دەربکات و ئەو گوژمە پارانە خەرج بکات و وڵاتى پێ ئاوەدان بکاتەوە. ئێمە لێرە مەبەستمان نییە باس لە بوودجە و ماددەکانى بەو سادەیییە بکەین، ئەوەندەى مەبەستمانە کە ئەو زەینییەتە سیاسییەى پشت بوودجە هەڵسەنگێنین و لە لێکەوتە و ئامانجەکانى تێ بگەین.

ئەوەندەى گۆڕانکاری و هاوکێشە سیاسییەکان كۆنترۆڵی دانانى بوودجەیان کرد، وەبەرهێنان و کارگوزارى و هاوکێشە ئابوورییەکان ئەو ڕۆڵەیان پێ نەدرا، هەر بۆیە بوودجە کرایە میکانیزمێکی ململانێی سیاسی لەسەر دوو ئاست: جێگیرکردنى دەسەڵاتى شیعە لە عێراق و كۆكردنەوەی لە چوارچێوەى هەماهەنگی و پتەوکردنى حەشدی شیعی، دواتریش بۆ دژایەتیى هەرێمی کوردستان و لەباربردنى، بێ گوێدانە هیچ پێوەرێکی دەستوورى و فیدراڵیی ئەم وڵاتە. هەر بۆیە بوودجەى پەسەندکراو: نە کایەى ئابووریى تێدا زاڵە، نە بایەخ بە وەبەرهێنان دراوە و نە لە پێناو ئامانجێکی نیشتمانى دانراوە؛ ڕاستیى ئەو ڕەهەندانەیش دواى هەڵبژاردنى پارێزگاکانى عێراق بەدەر دەکەون. بوودجەى عێراق ئێستا لە قۆناغی جێبەجێکردندایە، چونکە قۆناغەکانى دانانى بوودجە چوارن: دانانى بوودجە کە تێیدا داهات و خەجییەکان دیاری دەکردێن، پەسەندکردنى بوودجە لەلایەن پەرلەمانەوە، جێبەجێکردنى بوودجە لەلایەن حکوومەت و لایەنە پەیوەندیدارەکانەوە، چوارەمیش قۆناغی چاودێریکردنە لەسەر جێبەجێکردنى بوودجە. ئەو قۆناغانە لە عێراقدا گرنگ نین و لەلایەن دەسەڵاتدارانییەوە جێی بایەخ نەبوون، چونکە هەمیشە بوودجەکانى عێراق دواى 2003 دوو عەیبى سەرەکییان هەبووە: کەموکورتیى یاسایی و دەستوورى، بەوەى هەرگیز بەپێی ئەو دوو پێوەرە دانەنراون و لەلایەن خودى دەسەڵاتی یاسادانانیشەوە ئەو پێشێلکارییە کراوە و تێیش پەڕێندراوە؛ دواتر پابەندنەبوونى لایەنە پەیوەندیدارەکان، لە سەرووى هەمووشیانەوە حکوومەت بە جێبەجێکردنى بەندەکانى بوودجە.

بەڵێ بوودجەکە زەبەلاحە. ئەوەندەى خەرجیی لەخۆ گرتووە، داهاتەکەى کەمترە. جیاوازییەکى زۆریش لەگەڵ مێژووى بوودجەى وڵات هەیە؛ بۆ نموونە لە ساڵی 2003 بوودجەى عێراق 14 ملیار بوو، بەڵام ساڵی 2006 لەگەڵ یەکەمین حکوومەتى هەڵبژێردراوى عێراق، بەرز بووەوە بۆ 34 ملیار؛ دواتر ساڵی 2011 بۆ 84 ملیار و ساڵی 2013 بۆ 130 ملیار و ساڵی 2014 بۆ 150 ملیار دۆلار. ئەو ماوانەى کە تێیدا بوودجە بەرز بۆتەوە، بریتین لەو ماوانەى کە هەژموونى میلیشیاکان و ڕەوتەکانى سەر بە ئێران تێیدا باڵادەست بوون، بەتایبەت لە سەردەمى مالیکی، کە بوودجە گەیشتە ترۆپک و هەر لە سەردەمى ئەویشدا زیاتر لە 40 ملیار دۆلار لە داهاتى وڵات تا ئێستایشى لەگەڵدا بێت دیار نەما! بەڵام ساڵی 2019 دابەزییەوە بۆ 112 ملیار و دواتریش ساڵی 2023 جارێکی دی کە ڕەوتەکانى سەر بە ئێران هەژموونی تەواویان بەسەر حکوومەتەوە هەیە، بەرز بووەوە بۆ 153 ملیار دۆلار. ئەو بڕەیش بۆ دوو ساڵی داهاتوو دووبارە دەبێتەوە، واتە حکوومەتى عێراقی لە 2003 – 2023 زیاتر لە 1703 ملیار بوودجەى هەبووە؛ بە شێوەیەک لە ماوەى ئەو بیست ساڵەدا، هەر ساڵەو زیاتر لە 85 ملیار دۆلارى بەردەکەوێ، بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکە ئەوەیە: ئایا بوودجە لە عێراق ئامانجى خۆى پێکاوە؟ گومان لەوەدا نییە وەڵامەکە "نەخێر"ە، بەڵکوو ئەو بوودجە زەبەلاحانە وڵاتى بەرەو زیاتر ڕۆچوون لە گەندەڵی و ئاشوب بردووە. هەر بۆیە لە ڕوانگەى پێودانگەکانى ئاشتى و ئاسایشی جیهانى، عێراق لە ساڵی 2008 لە ڕیزبەندى 138 دەوڵەت، کۆتا دەوڵەت بوو؛ لە ساڵی 2013 لە ڕێزبەندى کۆى 162 دەوڵەت، 159 بوو؛ دواى تەواوبوونى شەڕى داعش لە کۆى ڕیزبەندى 163 دەوڵەت، ئەم 160 بوو. کەواتە هاوکێشە نیشتمانییەکە ئەوەیە: بوودجەى عێراق چەند زۆر و زەبەلاح بێ، نەبۆتە مایەى ئاشتى و ئاسایش و دادگەرى و گەشەسەندن، بەڵکوو ساڵ لە دواى ساڵ بەرەو هەڵدێر دەڕوات. لە ڕووى گەندەڵییشەوە بە هەمان شێوەى کە ئاماژەمان پێ دا، لە ساڵی 2013 لە کۆى ڕیزبەندى 177 دەوڵەت، ئەم 171 بووە و لە ساڵی 2020 لە کۆى 180 دەوڵەت، ئەم 160 بووە.

ئایا بوودجە خاڵی بەهێزی تێدایە؟ بۆ کێیە؟

بەڵێ خاڵی بەهێزی تێدایە، بەڵام تەنیا چوارچێوەى هەماهەنگی لێی سوودمەندە. کورد و سوننەیش پەراوێز خراون و تەنیا لە مووچەدا لێی سوودمەندن، دەنا لە تەواوى بوارەکاندا جیاکاریى تەواوى تێدایە؛ بۆ نموونە سوننە سێ ملیۆن ئاوارەیان هەیە و تەواوى شوێنەکانیان کاوڵ بووە، بەڵام تەنیا سی بۆ چل ملیارى بۆ تەرخان کراوە. بۆ ئەو مەبەستە دەتوانین خاڵە بەهێزەکانى بوودجە لەسەر دوو ئاست دیاری بکەین:

حکوومەتى عێراقی

• بەرچاوڕوونیى حکوومەتى عێراقی بەوەى کە لەسەر بنەمایەکی یاسایی دەتوانێ پارە خەرج بکا و گوژمەپارەیەکی یەکجار زەبەلاحی خراوەتە بەردەست.
• سەقامگیرییەک لەسەر ئاستى کارەکانى حکوومەت، بەوەى کە دەتوانێ وەڵامى داخوازییەکانى خەڵک بداتەوە و بۆیان جێبەجێ بکات.
• سەقامگیری لەسەر ئاستى دەسەڵات سەبارەت بە مانەوەى بۆ سێ ساڵی داهاتوو.
• دەستکراوەییی حکوومەت بۆ ساڵانى داهاتوو سەبارەت بە پارە بۆ بوودجە، چونکە یاساى ژمارە 13 ساڵی 2023 بوودجە بۆ سێ ساڵە و، پێویست ناکات حکوومەت بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان.
• دەستکراوەییی حکوومەت بۆ سێ ساڵی ئاییندە کە دەتوانێ بەپێی یاساکە 121.5 ترلیۆن دینار قەرز بکات، کە نزیکەى 96 ملیار دۆلار دەکات.
• دیاریکردنى هەندێ سەرەداوى زۆرەملێیانە بۆ کۆنترۆڵکردنى حکوومەتى هەرێمی کوردستان، لەسەر هەردوو ئاستى سیاسەت و ئابوورى.
• دابینکردنى بوودجەى گریمانەیی بۆ حکوومەت بۆ سێ ساڵی داهاتوو کە بڕەکەى زیاترە لە 459 ملیار دۆلار کە یەكسانە بە زیاتر لە 594 ترلیۆن دینار.
• تەرخانکردنى نەوتى بەرهەمهێنراوى هەرێمی کوردستان بۆ پێداویستیى ناوخۆ و ئەوەى خۆی بۆ بازاڕەکانى دەرەوە. بەمەیش هاوسەنگییەک لە نێوان داخوازیى ناوخۆ و دەرەوە دروست دەبێ.

خاڵە بەهێزەکان بۆ چوارچێوەى هەماهەنگی

• گەرچی بوودجەى نێردراوى حکوومەت بۆ پەرلەمان نزیکەى 80%ی گرفتەکانى چارەسەر کردبوو، بەتایبەت لەگەڵ هەرێم، بەڵام بوودجەکە بە ویستى چوارچێوەى هەماهەنگی لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەند کرا، بەتایبەت مالیکی. ئەو ڕێککەوتننامەیەیش کە لەلایەن هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنى دەوڵەتەوە هەبوو، تەنها تاکتیک و فێڵێکی ستراتیژى بوو کە لەلایەن چوارچێوەى هەماهەنگییەوە لە کورد و سوننە و سودانیى سەرۆکوەزیران کرا، تا حکوومەت هەرچی زووترە پێک بهێنرێ و، دەرکەوت شتێکی زیاتر نەبووە.
• لە بوودجەدا دەسەڵاتێکی زۆر دراوەتە وەزیرى داراییی عێراق، کە خۆى سەر بە مالیکییە. لێرەوە دەبێ لە قەیرانەکانى هەرێم لەگەڵ بەغدا تێ بگەین.
• پەسەندکردنى بوودجە بۆ سێ ساڵی لە دواى یەک، ماناى ئەوەیە کە چوارچێوەى هەماهەنگی تا کۆتاییی خولی ئێستا لە پەرلەمان دەمێنێتەوە و هیچ هەڵبژاردنێکی پێشوەختە لە ئارادا نییە.
• بەپەراوێز هێشتنەوەى کورد و سوننە تا سێ ساڵی دی.
• كۆنترۆڵكردنی هاوکێشەکانى دەسەڵات: بوودجە، حکوومەت، پەرلەمان، دادگەى فیدراڵی. بەمەیش سەرۆکوەزیران ناچار دەکەن کە لە ئەجێنداى ئەوان دەرنەچێ، چونکە لابردنى ئاسانە. لەو چوار کۆڵەکەیە، سییانى بەهێزى دەمێننەوە و دەتوانێ حکوومەتێکی تر بەئاسانی پێک بهێنێ.
• چوارچێوەى هەماهەنگی بەنیازە تا 30/11/2023 بەپێی ماددەى 71 تەواوى ئەو پۆستانە پڕ بکاتەوە کە بە بریکاری ماونەتەوە.
• چوارچێوەى هەماهەنگی، کە خۆیان لە ڕەوتەکانى سەر بە ئێراندا دەبیننەوە، تەواوى داواکارییەکانیان لە بوودجەدا چەسپاوە، بەتایبەت میلیشیاکان.
• لە ڕێگەى بوودجەوە توانییان زەفەر بە هەرێمی کوردستان بەرن و درز بخەنە نێوان هەردوو لایەنى سەرەکی و چەسپاندنى دووئیدارەیی لە هەرێم و، هەر کاتێ بیانەوێ ئاماژە بە لایەنی کۆمەکیکاریان دەدەن و، هەنگاوى زیاتر زەقکردنەوەى دووئیدارەیی دەنێن؛ هەروەک چۆن لە ماددەى 13 بڕگەى حەوتەم چەسپاندوویانە.
• لە ڕێگەى بوودجەوە هەوڵی ئەوەیان دا کە کۆنترۆڵ و ئاراستەى پرۆسەى سیاسیی هەرێمی کوردستان بکەن، هەروەک ئەوەى کە خۆیان ئارەزووى دەکەن، ئەویش لە ڕێگەى یەکێک لە لایەنە سەرەکییە سیاسییەکانى هەرێم کە زۆنى سلێمانی كۆنترۆڵ دەکات.
• حکوومەت بۆ ماوەى سێ ساڵی داهاتوو بەدەستکراوەیی دەهێڵێتەوە، ئەگەر هاوکێشە سیاسییەکان گۆڕانکارییان بەسەردا نەیەت. لە بوارەکانى خەرجکردن لە ساڵانی داهاتوویش، بەبێ بوودجەى تەواوکەر بۆ هەر ساڵەو 198 تریلیۆن دینار، بۆ قەرزکردن بۆ هەر ساڵەو 40.5 تریلیۆن دینار دەتوانێ قەرز بکات، ئەوجا دواى ئەوەیش دەتوانێ داواى بوودجەى تەواوکەر لە پەرلەمان بکات. كەواتە پەیامی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ ئەوانی دی ئەوەیە: تا چوار ساڵی دیكە بیر لە دەسەڵات مەکەنەوە.

بەڵام ئەوەندە کە بوودجە لایەنى نەرێنیى هەیە، ئەوەندە ئەرێنی نین، هەرچەندە لایەنە نەرێنییەکانى، دواى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکان بەدەر دەکەون. کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە: لایەنە نەرێنییەکانى بوودجە لەسەر ئاستى عێراق چین؟

• پێشێلکردنى دەستوور و بڕیارەکانى دادگەى فیدراڵی. بۆ ئەو مەبەستەیش دواى بەرزکردنەوەى داواى حکوومەت لاى دادگەى فیدراڵی کە لەسەر 12 ماددەیە، هەر لە ئێستاوە دادگە فەرمانێکی هاوسۆزیی بۆ 6 ماددە لەوانە دەرکردووە کە نابێ جێبەجێ بکرێن، بەڵام هیچ کام لەو 12 ماددەیەى کە حکوومەت گازەندەى هەیە لەسەریان، تایبەت نین بە کورد. ئەمەیش بەناڕاستەوخۆیی ئەوەمان پێ دەڵێ کە، سەرۆکوەزیرانى عێراقی تواناى بەرگریى نییە لە ڕێککەوتننامەى هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت و بوودجەى حکوومەتەکەى کە ڕەوانەى پەرلەمانى کردووە و، خودى پەسەندکردنى بوودجەیش جۆرێک بوو لە پشتکردنە داواکانى سوننە و کورد کە لە ڕێكکەوتنى هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەتدا هاتبوون.
• دواکەوتنى بوودجە لە پێشکەشکردنى بۆ پەرلەمان بە 6 مانگ.
• دانانى بوودجە بۆ 3 ساڵ، کە مەبەستێکی سیاسی-مەزهەبیی لە پشتەوە بوو؛ ئەوەیش دەرچوون بوو لە پڕەنسیپە باوەکانى دانانى بوودجەکە: یەکانگیرى، ساڵانە، گشتگیر و هاوسەنگی.
• بەڵام کورتهێنانى بوودجەى عیراق بۆ ساڵی 2023 لە 32.3% هەموو بوودجەى گشتییە کە لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەند کراوە، ئەمەیش ئەوە دەردەخا کە خودی پەسەندکردنەکەیش وەک ئاسانکارییە بۆ چوارچێوەى هەماهەنگى تا سێ ساڵی دی لە حکوومەت بەردەوام بێت.
• باس لە قەرزکردن دەکا، بەڵام هیچ بەڵگەنامەیەک بۆ ئەو قەرزانە هاوپێچ نەکراون.
• بوودجەى عێراق یان نییە یان زۆر بەدەگمەن ئاماژە بۆ گەرەنتییەکان دەکا.
• نەبوونى پلانی بازرگانیى دەرەکی.
• عێراق بەرەو لێوارى مایەپووچی دەبات، چونکە ئەوەندەى خەرجکردنى تێدایە، ئەوەندە داهاتی تێدا نییە. چوارچێوەى هەماهەنگییش پێویستى بەو خاڵە هەیە، لە پێناو ئەوەى کە خەرجییەکانى حکوومەت بۆ هەڵبژاردنى پارێزگاکان بقۆزێتەوە و کورسییەکانى ئەنجومەنى پارێزگاکان بباتەوە.
• کەمترین بایەخ بە وەبەرهێنان دراوە و ئەوانیش لە چەند وزارەتێکدا كۆ بوونەتەوە، کە پێداویستیى ڕۆژانەى وڵات پڕ دەکەنەوە، بەتایبەت کارەبا.
• پەلەکردن لە هەندێ پڕۆژە و کارکردن تێیاندا بە سێ شەفت کە 24 کاتژمێری بەردەوام دەکات، مشتومڕێکی زۆرى لەسەر ئاستى عێراق، بەتایبەت ناوەڕاست و خواروو دروست کردووە؛ بەوەى لە پێناو گەیشتن بە هەڵبژاردن و بردنەوەى کورسییەکان ئەو گەرموگوڕییە هەیە. ئەو هەڵپڕووکانەیش کاریگەریى زۆرى دەبێت لەسەر کواڵێتیى پرۆژەکان و گەندەڵیکردن تێیاندا.
• کورتهێنانى بوودجە بە بڕی 49 ملیار دۆلار بۆ هەر ساڵێک، کە بۆ 3 ساڵەکە دەکاتە 147 ملیار دۆلار. ئەمەیش واقعێکی ترسناکە، بەوەى کە ئەگەر نرخى نەوت بێتە خوار 70 دۆلار، کارەساتێکى ئابوورى لە عێراق دەخوڵقێ.
• لە بوودجەدا زۆر بە حەتمی و لێبڕاوانە باس لە شتەکان کراوە؛ هیچ بوارێک نەماوە بۆ ئەوەى ئەى ئەگەر وڵات بەو شێوەیە نەمایەوە کە بوودجەى لەسەر دانراوە، بەتایبەت لە ڕووى سیاسی و ئابووری و ژینگەیییەوە.
• پشتبەستن بە ڕێژەى 74% لەسەر داهاتى نەوت. ئەو بڕە هەندێ جاران زیاد دەبێت بۆ سەروو 90%؛ بەڵام ئەو ڕێژەیەى کە لە داهات دەمێنێتەوە، زۆرێکی قەرزى ناوخۆ و دەرەکییە، بەوەى کە حکوومەت دەتوانێ بۆ هەر ساڵێک نزیکەى 32 ملیار قەرز بکات.
• بوودجەى بەکاربەر و مووچە پانتایییەکی بێشومارى لە بوودجەی بۆ تەرخان کراوە، کە تەنیا مووچە لە 92 تریلیۆن زیاترە.
• بەمەرکەزییەتکردنى داهات، کە هیچ بوارێکی بۆ پڕەنسیپەکانى فیدراڵییەت و ئەنجومەنى پارێزگاکان نەهێشتۆتەوە؛ چونکە هەر لە بنەڕەتەوە بە زەینییەتێکی مەرکەزى دانراوە، بەوەى بەغدا، بەتایبەتتریش وەزیرى دارایی، كۆنترۆڵی 98%ی داهات دەکات، کە ئەویش سەر بە مالیکییە. هەر بۆیە ئەم بوودجەیەى ئێستاى عێراق بە بوودجەى سەردەمی حوکمى مالیکی دەچوێنن، کە دەشێ هەمان چارەنووسی لێ بکەوێتەوە و بڕە پارەیەکی زۆر بەهەدەر بڕوات و کەس نەزانێ چیی لێ کراوە، یان چۆن خەرج کراوە.

دەوڵەتێکی ئەمنى لە لێوارى مایەپووچبووندا

ژمارەى کارمەندانى دامەزراوە ئەمنی و سەربازییەکان لە 36.7%ی کۆى کارمەندانى دەوڵەتى عێراقی پێک دێنن، کە کۆى ژمارەى کارمەندانى دەوڵەت لە ساڵی 2023 بریتییە لە 4096000 کەس؛ کۆى پارەى تەرخانکراو بۆ کارمەندان نزیکەى 93 تریلیۆن دینارە. یەکێ لە مەترسییە گەورەکانى بوودجەى عێراق، بایەخدانێکی بێشومارە بە دامەزراوە ئەمنییەکان، لە سەرووى هەموویانەوە حەشدی شیعی.

ساڵی 2021 سوپاى عێراق لە ڕیزبەندى 34 بوو لەسەر ئاستى دەوڵەتانى دونیا، بەڵام ساڵی 2023 هاتۆتە ڕیزبەندى 45؛ ژمارەى سوپاى عێراق ساڵی 2004 نزیکەى 179 هەزار بوو، ئەو ژمارەیە وردە وردە بەرز کرایەوە بۆ 802 هەزار لە ساڵی 2012؛ بەڵام لە سەروبەندى خۆپیشاندانەکانى پارێزگا سوننییەکان بەئەنقەست و بە بیانووى ئەوەى ئەو ژمارە زۆرە پێویست نین، 625 هەزاریان نێردرانەوە بۆ ماڵەوە و تەنیا 177 هەزاریان لە خزمەتى سەربازیدا هێڵدرانەوە، کە لە سەدا نەوەدیان شیعەمەزهەب بوون. دواى ئەو کەمکردنەوەیە داعش سەری هەڵدا. ئەم کەمکردنەوەیش جێی گومانە، چونکە لە کاتى سەرهەڵدانى داعش، داوایان لێ نەکرایەوە بگەڕێنەوە بۆ خزمەتى سەربازی، بەڵکوو بانگەشەى دروستکردنى میلیشیاى شیعە کرا، کە ئەوان شوێنی سوپایان گرتەوە لە شەڕدا. ئەو ژمارەیە (177 هەزار) ساڵی 2019 جارێکی دیكە بەرز بووەوە بۆ 341 هەزار؛ ئێستایش (ساڵی 2023) ژمارەى سوپاى عێراق تەنیا نزیکەى 350 هەزارە و 100 هەزاریش یەدەگ.

بوودجەى ساڵی 2023 – 2025 بایەخی زۆرى بە تۆکمەکردنى حەشدی شیعی داوە، بە جۆرێک کە هەر حکوومەتێکی دی بێتە سەر حوکم، ئەگەرچی چوارچێوەى هەماهەنگییش نەبێ کە ڕەوتەکانى سەر بە ئێرانن، ناتوانێ هەڵیان وەشێنێتەوە. بەپێی بوودجەى سێ ساڵەى وڵات، ژمارەى حەشدی شیعی لە 122 هەزارەوە بەرز کراوەتەوە بۆ 238 هەزار. ئەو کەسانە کێن و ژمارەکە ڕاستە یان هەر ژمارەیەکە دراوە بە حکوومەتى عێراق؟ ناو و ڕەگەزنامەیان چییە؟ هیچ زانیارییەک نییە، تەنیا ئەوەندە نەبێت کە دامەزراوەى حەشدی شیعی کاتێک حکوومەت داواى ناوى ئەندامەکانى لێ کرد، ئامادە نەبوو ناوى ئەندامەکانى بداتە حکوومەت؛ حکوومەتیش لە بەرامبەردا هیچی لەدەست نەهات و خۆى کڕ کرد. پشکی تەرخانکراوى حەشدی شیعی لە بوودجەى ساڵی 2023، (3.7) تریلیۆن دینارە، کە زیاترە لە 2.9 ملیار دۆلار، ئەمەیش دوو پەیامی گرنگ دەگەیەنێ:

• مانەوەى دامەزراوەکە بە شێوەیەک کە بەسەر واقعی سیاسیی عێراقیدا زاڵ بێت.
• ئەگەر حکوومەتەکەیش سەر بە ئێران نەبێت، حکوومەتێکی هاوتەریب لە تەک حکوومەتى عێراقی هەیە و سەر بە ئێرانە؛ بە شێوەیەک کە لە ڕووى سەربازی و سیاسی و ئابوورییەوە زۆر لە حکوومەتى عێراقی بەهێزترە.
• هەوڵێکە بۆ گۆڕینی سیماى سەربازیى حەشدی شیعی بۆ دامەزراوەیەک لەناو سوپاى عێراق؛ بۆ نموونە وەک دامەزراوەیەکی هەواڵگریى سەربازی. ئەمەیش هەوڵێکە بۆ ڕازیکردنى ئەمریکا بەوەى کە حەشدی شیعی سیماى سەربازیى نییە و بۆتە بەشێک لە سوپاى عێراق و لەژێر فەرمانى حکوومەتى عێراقدایە. بەو پێیەش دەبێتە جێگرەوەى سوپا و دامەزراوەى هەواڵگریى نیشتمانیى عێراقی لە هەمان کاتدا. ئەوەندەى کە ئەو دەبێتە مەرجەع، دووانەکەى دی هیچ کاریگەرى و بەهایەکیان نامێنێت.
• لە 23/5/2023 ئەنجومەنى وەزیرانی عێراق دەنگی دا لەسەر ئەوەى کە حەشدی شیعی لە بابەتى خەرجکردن بە شێوەیەکی نهێنی جێگەیان بۆ کرایەوە و پێدانی بڕی 1.5 ملیار دیناریان بۆ کارى نهێنی پەسەند کرد. ئەم بابەتەیش تەنیا ڕێپێدراوە بۆ دەزگە هەواڵگرییەکان و لە بوودجەیشدا باس ناکرێت، بەڵام حەشدی شیعی لەو بابەتەدا هەمان مامەڵەى لەگەڵدا کرا کە لەگەڵ دەزگەى هەواڵگریى نیشتمانیدا کراوە. ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ کە حەشدی شیعی، کارى تایبەت و نهێنییش ئەنجام دەدات، کە ئەمەیش ئاماژەیەکی هەستیار و مەترسیدارە بۆ وڵات.

ئایا هاوکێشەکان بەو جۆرە دەمێننەوە کە چوارچێوەى هەماهەنگی دای ڕشتوون؟

گومان لەوەدا نییە کە بە شێوەیەکى ڕەها بەنیازن، هەر نەبێ تا ئەنجامدانى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکان، هاوکێشەکان بەو شێوەیەى کە داڕێژراون بەردەوام بن؛ بەڵام خودى پەسەندکردنى بوودجە سەرەتاى سەرهەڵدانی هاوکێشەى ململانێی نوێ و دەمکێشن، بەتایبەت بۆ کورد و سوننە، کە بوودجە هیچ دەسکەوتێکی واى تێدا نەبوو بۆیان، بێجگە لە مووچە. بۆ سوننە ئەوەى ڕوو دەدات پەراوێزخستن و تواندنەوەى ڕەهایانە و پەناش بۆ لێکترازانى بونیادی سوننە دەبردرێ، بەوەى کە هەوڵێك هەیە ڕافع عیساوی بەرەیەک دژ بە حەلبووسی ڕابگەیەنێ و لەلایەن ڕەوتە شیعییەکانەوە هەموو کۆمەکییەک دەکرێت. بۆ کوردیش ئەو هاوکێشەیە دروستە و زۆر ڕۆشنە کە بەتەماى چین دژ بە کورد؛ ئەوان بەنیازی نەهێشتنى حکوومەتى هەرێمن و، دیاریشە كە ڕۆڵى ڕافع عیساوییش لەناو کوردا دراوەتە کێ!

بەڵام لەناو چوارچێوەى هەماهەنگیدا تەبابوونەکە کاتییە. بۆچوونە ستراتیژییەکان واى بۆ دەچن کە تا هەڵبژاردن یان تەنانەت تا پێش هەڵبژاردن بەردەوام بێ، بەوەى ململانێ توندەکە بۆ هەڵبژاردن هەر لەناو لایەنەکانى چوارچێوەى هەماهەنگییە بە شێوەیەکى سەرەکی؛ ئەوەى کە هەیە، بەرژەوەندیى مانەوە سەپاندوویەتى. بەڵام تا هەنووکە پەتاى ڕێبەرى یان سەرکردەیی بۆ ناوماڵی شیعەى چارەسەر نەکردووە، چونکە هەر یەک لەوانە لە هەوڵی بەڕێبەربوون و بەمەرجەعبوونى سیاسیی ناوماڵی شیعەیە. هەر بۆیە لایەنەکان بە یەکێک بۆ سەرۆکوەزیران ڕازین کە لە دەرەوەى ئەو ڕەوتانە بێت؛ ئەمەیش نهێنیی مانەوەى کازمى و سوودانییە. سوودانی لە جموجۆڵەکانیدا ئەوە دەردەکەوێ کە بە دواى فراکسیۆنێکی پەرلەمانیدا دەگەڕێ کە بیپارێزن و پشتیوانیى لێ بکەن، چونکە بۆی دەرکەوتووە چوارچێوەى هەماهەنگى چارەنووسی نادیارە و بەو شێوەیەى ئێستاى بەردەوام نابێ و، ئەوەى کە پەیوەندیدارە بە خۆیشییەوە واى بۆ دەچێ، یان دەبێ کارى حکوومەتدارى نەکات و تەنیا گوێڕایەڵ بێت، یان هەمان چارەنووسی کازمیى دەبێت.

لە لایەکی تریشەوە تا ئێستا هەڵوێستى "سەدر" بۆ گەڕانەوە بۆ ناو پرۆسەى سیاسی ڕۆشن نییە، بەڵام ئەمانیشى نییە کە نەگەڕێتەوە. بەڵام واى بۆ دەچم کە لە ماوەى سێ بۆ چوار مانگى داهاتوودا هەر بۆ ناو پرۆسەى سیاسی دەگەڕێتەوە، بەڵام بەو شێوەیەى کە خۆى دەیەوێ. ئەمەیش لە دوو حاڵەت تێ ناپەڕێ: تا هەڵبژاردنى پەرلەمانى داهاتوو، پێ ناچێ سەدر بگەڕێتەوە بۆ پرۆسەى هەڵبژاردن. لەو ماوەیەیشدا هەم چوارچێوەى هەماهەنگى تەواو لە بەردەم ڕای گشتیدا ناشیرین دەکات و هەم بەمەرجەعبوونیشی زۆر دوور نییە، چونکە مەرجەعی ئێستاى عێراق لە کۆتاییی تەمەنیدایە. حاڵەتى دووەم بریتییە لە گەڕانەوە بۆ پرۆسەى سیاسی بە شێوەیەکى ناڕاستەوخۆ، ئەویش بە دوو شێوە: کاندیدی سەربەخۆ، یان دەنگدانى ڕەوتەکە بەو کاندیدانەی کە لە بەرامبەر چوارچێوەى هەماهەنگیدا دەوەستنەوە؛ بەڵام دەبێ بڵێین كە ئەو هێزە مەدەنییانە گەرچی لەسەر شانۆى سیاسی هەن، كەچی لە ڕووى ڕێکخستن و تواناوە بەرامبەر بە خەڵک کەموکورتییان هەیە و لاوازن؛ بۆیە سەدر دەتوانێ لەو لایەنەوە پێویستییەکانیان بۆ پڕ بکاتەوە. بەڵام ئەم جارە پێ ناچێ سەدر دەنگ بە کاندیدێک بدات، دواتر لە خولگەى چوارچێوەى هەماهەنگیدا بسووڕێتەوە.

بەئامانجکراو لە بوودجەدا هەرێمی کوردستانە

دەکرێ زۆر بەدڵنیایییەوە ئەوە بڵێین کە یەکەم هەنگاوى لەباربردنى هەرێم، لە پەسەندکردنى بوودجەوە دەستی پێ کرد. بوودجە وەک دروستکردنى قەیرانێک لەگەڵ هەرێم پەسەند کرا، کە تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ ئەو ڕێککەوتنەى کە هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ کردی و، تەواو ناكۆكە لەگەڵ ئەو ڕێککەوتنەى کە هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت بۆ قۆناغی نوێ واژۆیان کردووە؛ بگرە پەسەندکردنى بوودجە بە یەکەم هەنگاو لە دژى سوننە و کورد ئەژمار دەکرێ و یەکەم هەنگاویش بوو بۆ پشتکردنە ڕێککەوتننامەى هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنى دەوڵەت و دەرچوون لە دەستوور؛ لە هەمان کاتیشدا یەکەم ئەزموون بوو کە حکوومەتى عێراقی بەرامبەر بە کورد و سوننە لێی دەرنەچوو و، پشتى تێ کردن و نەیتوانى بەرگرى لەو ڕێککەوتننامەیە بکات کە لەگەڵیان واژۆی کردبوو.

بۆ زیاتر جەختکردنەوە لەسەر شێواز و چۆنێتیی بەئامانجکردنەکە دژى هەرێم، دەکرێ ئاماژە بە چەند ڕەهەندێک بکەین، ئەویش لە ڕوانگەى چەند مانا و مەغزایەک لە نێوەندى ئەو ماددانەى کە باس لە هەرێم دەکەن، بۆ نموونە:

• لە پرۆسەى دانانى بوودجەى وڵات، هیچ ڕەچاوکردنێک بۆ پڕەنسیپەکانى دەستوورى فیدراڵی نییە، هەر بۆیە حکوومەت لە 12 ماددەدا سکاڵاى بەرز کردۆتەوە لاى دادگاى فیدراڵی و، کوردیش ئەگەر سکاڵا بەرز بکاتەوە لە 3 ماددە کەمتر نییە، سوننەکانیش 3-4 ماددە، ئەمەیش نزیکەى یەک لەسەر چوارى بوودجە دەکات کە تێیدا پێشێلی دەستووریى تێدا کراوە.
• ئامانجی سەرەکیی لایەنەکان لە بوودجەدا لەباربردنى هەرێمە، ئەویش لەسەر دوو ئاست: ئەژمارکردنى هەرێم وەک پارێزگایەک و مامەڵەکردن لەگەڵیدا، دواتریش کەمکردنەوەى دەسەڵاتەکانى لەسەر هەموو ئاستەکان.
• هیچ پڕەنسیپێکی فیدراڵییەت کە لە دەستوورى وڵاتدا هەن، لە دانانى بوودجە ڕەچاو نەکراوە، بەڵکوو سەرتاسەرى بوودجەکە بە زەینییەتێکی مەرکەزى دانراوە و هەرێم وەک پارێزگایەکی گەورە ئەژمار کراوە، نەک یەکەیەکی فیدراڵی.
• دەسەڵاتى کردارى و سەرەکی لە بوودجەدا دراوە بە وەزیرى داراییی عێراق، کە لە زۆربەى شوێنەکان ئەو بەكردەوە سەرۆکوەزیرانە نەک سوودانى؛ وەزیرى داراییش کەسایەتییەکى نزیکە لە دەوڵەتى یاسا و عەسائیبی ئەهلی هەق.
• هەرێم لە بوودجەدا تەندراوە بە سێ وەزارەتى هەستیار بە شایستە دارایییەکانى هەرێم، کە هەرسێکیان لە سەنگەردان بۆ لەباربردنى هەرێم؛ هەرسێ وەزارەتەکەیش لەژێر نفووزى مالیکی و ئاڕاستەکردنى ئێراندان كە بریتین لە: نەوت، پلاندانان، دارایی.
• شێوازى پاکتاوى ژمێریاریى باسکراو لە بوودجەدا، لە ڕووى کارگێڕی و کاتداڕشتن و داتاوە، بۆمبێکی چێنراوە و هەست و ئامادەباشیی تێدایە بۆ بەهانەهێنانەوە دژى هەرێم لەلایەن بەغداوە.
• نەوتى هەرێم وەک داهاتی خەزێنەى دەوڵەت ئەژمار کراوە، نەک سامانێکی نیشتمانى کە بەرهەمهێنانەکەى دەکەوێتە هەرێمی کوردستان و لە دەستووردا لە ڕوی پشک و کارگێڕییەوە تایبەتمەندى بە هەرێم دراوە؛ ئەمەیش وا لە هەرێم دەکات کە بەزەحمەت لە یاساى پترۆدۆلار سوودمەند بێت.
• نەوتى هەرێم وەک بابەتێکی ناوخۆییی وڵات مامەڵەى لەگەڵدا دەکرێ، نەک هی هەرێم، چونکە هەرێم لە بەرامبەردا هیچ قازانجی دەست ناکەوێ، بەڵکوو ئەگەر هەرێم ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەى بازاڕەکانى جیهان بکات، ئەوا لە ساڵێکدا بەپێی ئەو نرخەى کە لە دەستووردا دیاری کراوە، دەکاتە 10 ملیار و 202 ملیۆن دۆلار، کە یەكسانە بە زیاتر 13 ترلیۆن دینار. ئەمەیش سەرکێشانە بۆ ئەوەى کە لە داهاتوودا دۆسیەى بەڕێوەبردنى نەوتى هەرێم بکرێتە ئامانجى سەرەکی؛ ئەمەیش لە ڕێگەى هەراسانکردنى کۆمپانیاکان و گواستنەوەى گرێبەستەکانیان بۆ وەزارەتى نەوتى عێراق.
• نەوت بۆ هەرێمی کوردستان کاڵایەکی ستراتیژى-سیاسی- ئابوورى-نەتەوەیی بوو، بەڵام لە بوودجەدا کراوە بە کاڵایەکی تەکتیکی و تەنیا ڕۆڵی ئەوەى پێ دراوە کە هەندێ پێداویستیى ناوخۆ پڕ بکاتەوە. ئەو ڕۆڵپێدانەیش لەلایەن وەزارەتى نەوتى عێراقەوە دەبێ، نەک هەرێم. ئەمەیش پەیامێکی دیكەی لە پشتەوە کە نەوت وەك هۆکارێک بۆ مانەوەى ڕایەڵەى نێودەوڵەتى هەرێم بە دەرەوە نەمێنێ؛ واتە بابەتەکان بچووک کراونەتەوە بۆ تەنیا مووچە و ژمارە.
• تێچووى بەرهەمهێنانى بەرمیلێک نەوت لە هەرێمی کوردستان لەلایەن وەزارەتى نەوتى عێراقییەوە دیاری دەکرێ، نەک بەپێی ئەو گرێبەستانەى کە هەرێم لەگەڵ کۆمپانیاکان کردوویەتى. ئەمەیش قەیرانێک لە کورتهێنان لە داهاتى هەرێم دروست دەکات، لەبەر ئەوەی لە بوودجەدا نەهاتووە کێ لەو کورتهێنانە بەرپرسیارە؛ چونکە جیاوازى هەیە لە بڕی تێچوون لە هەرێم و عێراق.
• تەواوى بڕگەکانى بوودجە بۆ هەرێم، سیفەتى فەرمانکەریان هەیە دەرهەق بە هەرێم؛ هیچ بەها و ئیعتبارێک بۆ هەرێم وەک یەکەیەکى فیدراڵی دانەنراوە، بۆ نموونە نووسراوە: دەبێ هەرێم وا بکا، وا فڵانە كار ئەنجام بدات و هتد. دواتر لە ماددەى 12/هـ دەڵێ: دواى ئەوەى هەرێم ئەوانەى جێبەجێ کرد، ئەوجا...؛ ئەمەیش وەک ئەوە وایە کە هەرێم وەک یەکەیەکی کارگێڕی لاى وەزارەتى دارایی کار بکا!
• لە ماددەى 12 بڕگەکانى أ – د ئەوە دەگەیەنن کە مەرکەزییەتێکی داراییی توند هەیە بەڕێژەى زیاتر 90% و هیچ بەهایەکی بۆ هەرێم نەهێشتۆتەوە و سامان بەپێی یاساى کارگێڕیی داراییی ساڵی 2019 تەحەکومی پێوە دەکرێ، ئەویش لەسەر بنەماى سیستەمى پارێزگا داڕێژراوە.
• ماددەى 13/یەکەم/أ کردنەوەى ژمارەیەکی ژمێریاریى بانکى لەلایەن وەزارەتى دارایییەوە بۆ فرۆشراوى نەوتى هەرێم لە بانکى ناوەندیى عێراقی؛ ئەمە تا ئێرە ئەوەندە گرفت نییە، بەڵام ئەوەى گرفتە هەردوو لایەنی پەیوەندیدار، کە وەزارەتى دارایی و بانکی ناوەندین، لەژێر هەژموونى ئەو لایەنەن کە بەئاشکرا کار بۆ لەباربردنى هەرێم دەکەن، کە ئەویش مالیکییە.
• ماددەى 13/ یەکەم/ب: دەسەڵاتى خەرجکردن دراوە بە سەرۆکوەزیرانی هەرێم یان هەر کەسێک کە ئەو دەسەڵاتى پێ بدا، بەڵام لەژێر چاودێریی دیوانى چاودێریی داراییی فیدراڵی و حکوومەتى فیدراڵی. ئەو لایەنەى کە بۆ لەباربردنى هەرێم لە سەنگەردایە، تەواوى گەندەڵیی عێراقی لە بەشە بوودجەى هەرێمدا کۆ کردۆتەوە تا دژایەتیی بکات، بەڵام تەواوى گەندەڵییەکانى ترى عێراقی فەرامۆش کردووە. لە لایەکی ترەوە دانەرانى بوودجە گوشارى زۆریان بۆ سەر هەرێم هێناوە تا لە بەرامبەردا هەرێم نەپڕژێتە سەر ماددەکانى تر، کە تەواو لەگەڵ بەرژەوەندیى خەڵکی عێراق ناكۆكن و، تەنیا خەریک بێت بە بەرگریكردن لە خۆى.
• ماددەى 13/دووەم: سەرپەرشتییەکى ناڕاستەوخۆى دۆسیەى نەوتى هەرێمە لە ڕێگەى وربینیکردنییەوە لەلایەن حکوومەتى فیدراڵ یان کۆمپانیاى نێودەوڵەتى. ئەم بابەتەیش هەمیشە بە نەرێنی بۆ هەرێم دێتەوە، چونکە هەر لە بنەڕەتەوە بۆ گرفت و بیانووهێنانەوە دانراوە.
• ماددەى 13/ چوارەم: بەناواخن دەسەڵاتى قسەی کۆتاییی داوە بە وەزارەتى داراییی عیراق، بەتایبەت کاتێک کە هەر گرفتێک کە لە نێوان هەرێم و بەغدا دێتە کایەوە، ئەو بەڵگەیە جێی سەلماندنە کە لەلایەن وەزارەتى دارایییەوە هەڵگیراوە و دەخرێتە ڕوو، نەک بەڵگەکانى هەردوولاى نێوان هەرێم و حکومەتى فیدرال، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ کە هەر لە ئێستاوە بەڵگەکانى هەرێم بۆ چارەسەرى کێشەکان لەلایەن وەزارەتى دارایییەوە ڕەت دەکرێنەوە و هەمان قسەی یاسایی و یەکلاکەرەوەیان نییە وەک ئەوەى وەزارەتى داراییی عیراق؛ کەواتە چارەنووسی گرفتەکان بۆ چارەسەر تەنها ڕاى وەزارەتى دارایی لە کۆتاییدا بە قسەی کۆتایی و یەکلاکەرەوە وەردەگیرێ.
• ماددەى 13/ پێنجەم: ئەوە هاتووە کە لە کاتى بوونى گرفت، پێویستە بۆچوونێکی دەستووری بگرنە بەر؛ بەڵام لەمپەرێکی خستۆتە بەردەم بۆچوونە دەستوورییەکە، چونکە نیازێک نییە بۆ جێبەجێکردنى، هەر بۆیە وا هاتووە: ئەگەر ئەو بۆچوونە دەستوورییە قابیلی جێبەجێکردن بوو، ئەو مافەیش ناڕاستەوخۆ دراوە بە وەزارەتى دارایی کە بڵێ قابیلی جێبەجێکردنە یان نا، بەتایبەت لە پاکتاو بۆ قۆناغەکانى پێشوو. ئەمەیش زۆرێک لە ماف و شایستە دارایییەکانى هەرێم دەخاتە مەترسییەوە.
• ماددەى 13/ شەشەم: هیچ وادەیەکی بۆ دەرکردنى یاساى نەوت و غاز دیاری نەکردووە، كە ئایا بۆ ئەمساڵ یان تا ساڵی 2025 قابیلی دانانە؟ بۆچوونە ناڕاستەوخۆکە ئەوەیە کە دەکرێ یاساى نەوت و غاز لە ماوەى 2023 – 2025 دابنرێ؛ ئەمەیش زەمەنێکی باش دەداتە بەغدا بۆ لاوازکردنى هەرێم، بۆ ئەوەی بەكاوەخۆ بیر لە دانانى یاساکە بکاتەوە، چونکە ئێستا دانانى یاساکە دەسەڵاتێکی هاوبەشە نەک تاکڕەوانەى بەغدا.
• ماددەى 13/ حەوتەم: باس لە دروستبوونى گرفت دەکات لە نێوان هەرێم و حکوومەتى فیدراڵ، بەڵام باس لە سروشتى گرفتەکە ناکات بە شێوەیەکی ڕاشکاوانە؛ هەروەها باس لە پێکهێنانى لیژنەیەک دەکات کە دەبێ لە ماوەى 30 ڕۆژدا چارەسەرى بکات، ئەگەر نەتوانرا ئەوا دەنێردرێتە پەرلەمان بۆ چارەسەرى پێویست. ئەمەیش هەر لە سەرەتاوە دروستکردنى دوو ڕکابەرە بۆ هەرێم کە ئەوانیش حکوومەت و پەرلەمانى فیدراڵین. ئەمەیش تەواو پێچەوانەى ماددەى 93ی بڕگەى چوارەمە.
• ماددەى 13/ هەشتەم/ أ: جۆرێک لە تۆمەتى ناواخن و ناڕاستەوخۆى تێدایە دەرهەق بە حکوومەتى هەرێم، بەوەى کە ئەرکی خۆى لە بەرانبەر هاوڵاتیانی خۆیدا بەجێ ناگەیەنێ؛ بەڵام گرفتەکە لە دەقەکەدا ئەوەیە کە دەبێ ئەولەوییەت بدرێ بە شایستەکانى مووچە و وەبەرهێنان لە هەمان کاتدا، بەڵام ئایا ئەو بڕە پارەیەى کە لەلایەن بەغداوە دێتە هەرێمی کوردستان بەشی هەردووکیان دەکات؟ ئەمە دواتر دەردەکەوێ، بەڵام ئەوەى کە جێی تێبینییە و لە کاتى پەسەندکردنى بوودجەشدا گازەندە لەوە کراوە، بەوەى کە ئەو پارەیە بەشی هەردوو بابەتەکە ناکات. بێ گومان ئەولەوییەتى هەرێم هەر لە ساڵی 2014 بۆ مووچە بووە، بەدەر لەو دەقەش کە لە بوودجەى ساڵانی 2023 - 2025 بۆ ڕازیکردنى یەکێک لە لایەنەکانى هەرێمی کوردستان زیاد کراوە، وەک تۆمەتى پێشوەختە وایە و، دواتر بۆ بەهانەپێگرتن بە هەرێمی کوردستان بە بیانوو دەیهێننەوە.
• ماددەى 13/ هەشتەم/ ب: ئەمەیان تەواو بابەتێکی دەستوورییە؛ ئایا هەر بەڕاست هەرێم وەک یەکەیەکی فیدراڵی لە بەردەم سەرۆکوەزیراندا بەرپرسیارێتیی هەیە؟ ئایا بە کام دەقی دەستووری، سەرۆکوەزیران دەتوانێ سزاى هەرێم بدات؟ ئایا بە کام دەقی دەستوورى دەتوانێ هەرێم بکاتە دوو بەشى کارگێڕی؟ ئەمەیش تەنیا بۆ ڕازیکردنى یەکێک لە لایەنەکانى هەرێمى کوردستان بوو. لە لایەکی تریشەوە ئەو ماددەیە بۆ گێڕانەوەى هاوسەنگیی هێزە لە هەرێمی کوردستان، بەوەى کە یەکێک لە لایەنەکان لە هەڵبژاردن 20 کورسیی هەیە، دەبێ هەمان سەنگی لایەنێکی ترى پێ بدرێ کە دوو هێندەى هەیە؛ دەنا بەپێچەوانەوە داوا لە بەغدا دەکات لە دەسەڵاتى هەرێم جیا بکرێتەوە. واتە بە مانایەکی دی، ئەو لایەنە ئەو پەیامە دەگەیەنێ و لە بوودجەیشدا بەناڕاستەوخۆ بۆیان چەسپاندووە کە دەبێ ڕێساکانى گەمەى پرۆسەى سیاسی و دیموکراسییەتى هەرێم بەپێی داخوازیى ئەو بێت، نەک هەڵبژاردن و دیموکراسییەت. ئەمە جگە لەوەى کە لە ماددەکەدا جۆرى سزاکەیشی پێشوەختە ناساندووە، کە لە پارەى هەرێم دەبڕدرێ و دەدرێتە پارێزگاکەى دی و، دووریش نییە بڕینی بەشە بوودجەى هەرێمی لێ بکەوێتەوە. بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکە ئەوەیە: کە ئایا کێ نوێنەرایەتیى ئەو پارێزگایە دەکات کە نیگەرانە لە دابەشکردنى بەشە بوودجەکەى؟ گومان لەوەدا نییە کە بەپێی لۆژیکی دیموکراسییەت و هەڵبژاردن بێت، دەبێ ئەنجومەنى پارێزگاکە ئەو نوێنەرایەتییەى هەبێ و تەسلیم بەوان بکرێت، نەک پارێزگار. بۆ ئەو مەبەستەیش پێویستە لیژنەیەکى تایبەتمەند بۆ ئەوە پێک بهێندرێ، تا بەرپرسیارێتییەکە دیار بێ و ڕای گشتی بزانێ کێ کەمتەرخەمە یان هۆکارە. پەندێکی پێشینانی کوردییش هەیە دەڵێت: ئەودەم هەتا خڕە بەسەر کەسەوە ناوەستێ.
• ماددەى 14/ یەکەم: بەپێی ئەو ماددەیە، دان بەو ژمارەیە لە کارمەند داناندرێ کە لە هەرێم هەبوون. پێشتر تەنیا لێدوان و هەڵوێست بوو، بەڵام ئێستا بوو بە دەقێکی یاسا؛ لەوەیش زیاتر، پرۆسەى دامەزراندنیشی وەستاندووە.
• ماددەى 21/ دووەم: باس لەوە دەکات کە پارێزگاکان لە 50%ی داهاتى مەرزەکان بۆ خۆیان بۆ مەبەستى خزمەتگوزارى و پڕۆژەى وەبەرهێنان تەرخان بکەن، بەو مەرجەى، دەبێ 40%ی ئەو پەنجایە بۆ نۆژەنکردنەوەى مەرزەکانی خۆیان بێت. بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکە ئەوەیە: ئەى ئەگەر ئەو ڕێژەیەى پێویست نەبوو، چی لە پاشماوە زیادەکە دەکرێ؟
• ماددەى 59: باس لە پێدانی قەرز دەکات بە هەرێمی کوردستان لە وەزارەتى داراییی عێراق. ئەمە دەقێکی باشە، بەڵام ئەگەر خراپ لە دژى هەرێم بەکار نەهێنرێ، بەوەى کە شایستەکانى دوا بخرێن و دەستاودەستییان پێ بکرێ؛ دواتریش لە بەرامبەر ئەم قەرزدانە بە هەرێم- كە ئەویش هەر جۆرێكە لە شوێنكەوتەییی هەرێم بۆ بەغدا-، هەڵوێستی لە هەمبەر خەڵكەكەیدا لاواز بكرێ.
• ماددەى 71: باس لە پڕکردنەوەى ئەو پۆستە کارگێڕییانە دەکات کە بە بریکارى ماونەتەوە و، پێویستە لەسەر حکوومەت تا 30/11/2023 بیانگۆڕێ بۆ پۆستى ڕەسەن و بریکارەکان نەهێڵێ؛ ئەمەیش دەرفەتێکی گەورەیە بۆ چوارچێوەى هەماهەنگى کە تەواوى نەخشەى پۆستەکانى حکوومەت لە بەرژەوەندیى خۆى وەرچەرخێنێ. ئەمەیش بە زەرەرى کورد و سوننە و ڕەوتى سەدر دەشکێتەوە.

ئایا تەواوى پڕۆژەیاساى بوودجە بۆ هەرێم نەرێنییە؟

وەڵامەکە "نەخێر"ە. هەر بۆیە چەندان شوێن هەیە لە بوودجەدا کە دەکرێ بە ئەرێنی لێی بنواڕین، بەڵام ئەو ڕاستییە هەر دەمێنێ کە لایەنى نەرێنیی زۆرترە لە ئەرێنییەکان، بۆ نموونە:

• سەرەتایەک بوو بۆ یەکلاییکردنەوەى ململانێی هەرێم و بەغدا، هەرچەندە لایەنەکانى دژ بە هەرێم ئەو هەوڵەیان بە نەرێنی قۆستەوە.
• ئەگەر ئەو بەشە بوودجەیەى هەرێم کە لە یاساکەدا هاتووە بۆ هەرێم بنێردرێ، ئەوا ئەو کورتهێنانەى کە هەرێم هەیبوو بۆ پێدانى مووچەى هاووڵاتیان، نامێنێ.
• هەندێک لەو قەرز و شایستانەى کە لەسەر هەرێم بوون، لە ڕێگەى بوودجەوە دەدرێنەوە.
• بوودجە واى لە هەرێم کرد جارێکی دی لەسەر بابەتەکان بوەستێ؛ بیریش لەوە بکاتەوە بوونى لە بەغدا بەبەردەوامى چەند پێویستە.

کورد دەبێ بۆ تێپەڕاندنی قۆناغەکە چی بکا؟

• پابەندبوون بە بوودجەوە. دوژمنانى هەرێم تەڵەکانیان وا بۆ هەرێم داناوە لە بوودجەدا، بەوەى کە هەرێم ناتوانێ پابەند بێ و بیانوو بەدەستەوە دەدات و ئەوان ئامانجەکانیان دەپێکن. بۆ ئەو مەبەستەیش پێویستە لەسەر لایەنە پەیوەندیدارەکان، بەجددى کار لەسەر بابەتەکە بکەن و ئەو جێگەیانە بدۆزنەوە کە وەک تەڵە بۆ هەرێم لە بوودجەدا دانراون.
• پێویستە هەرێمی کوردستان لەسەر بنەماى فیدراڵییەت مامەڵە و پەیوەندیی لەگەڵ بەغدا هەبێت؛ بەوەى کە هەرێم یەکەیەکی فیدراڵییە لەناو دەوڵەتێکی فیدراڵدا.
• خۆئامادەکردن بۆ هاوکێشەى نوێ لە عێراقدا. چەند ڕۆژى ڕابردوو وردە وردە سەرەداوى هاوکێشەکان بەدیار دەکەون، چونکە ئەوەى کە چوارچێوەى هەماهەنگی دەیکا، ناتوانێ بمێنێتەوە. ئەوەندەى کە خەریکی خۆسەپاندن و نانەوەى ئاژاوە و دووربەرەکییە، ئەوەندە خەریکی ئاوەدانکردنەوەی وڵات نییە. لەناو سوننەدا ڕافع عیساوی ئەو ڕۆڵی دووبەرەکینانەوەیە دەبینێ؛ بە هەمان شێوەیش لەناو کورداندا هەیە. چوارچێوەى هەماهەنگی بەردەوام خەریکی پاکتاوکردنە لەسەر ئاستى کۆمەڵگە و سیاسەت و حکوومەت: پۆستەکانى حکوومەت دەگۆڕێ، تەنانەت ناوى کۆمپانیاکانیش دەگۆڕێ و سیماى مەزهەبییان پێوە دەکا. هەر بۆیە ڕۆژى 24/1/2023 حکوومەتى عێراقی ناوى چەندان کۆمپانیاى بازرگانیى گۆڕی، بەتایبەت ئەوانەى کە سیماى سوننیمەزهەبیان پێوە دیار بوو: ئەلفاروق، ئەلڕەشید و...؛ ئەمە جگە لەوەى کە لە ناوچە ڕزگارکراوەکانى شەڕى داعش، میلیشیاکان چی دەکەن. هەر بۆیە یەکێک لە خاڵەکانى ڕێککەوتنى هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت، چۆڵکردنى میلیشیاکانە لەو ناوچانە.
• خۆئامادەکردن بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ میلیشیاکان؛ کە لە ئاییندەدا بە ناوى دەوڵەتى عێراقییەوە هێرش دەکەنە سەر هەرێم، بەوەى کە هەرێم لە سیاسەتى نیشتمانى دەرچووە.
• دەبێ کورد بایەخێکی تایبەت بدات بە دیپلۆماسییەت، لەسەر ئاستى ناوخۆو دەرەوەى، بەتایبەت لەسەر ئاستى ڕەوتەکانى سەر بە ئێران، لەناویشیاندا مالیکی؛ چونکە لەسەر ئاستى پرۆسەى سیاسیی عێراق ئەو سەرۆکوەزیرانى سێبەرە و لەسەر ئاستى حکوومەتیش وەزیرەکانى سەر بەو، زۆربەى دەسەڵاتەکانیان لایە. گرنگیدان بە پەیوەندییەکانى هەرێم لەگەڵ هەردوو وڵاتى ئێران و تورکیا، کارێکی پێویستى قۆناغەکەیە و ستراتیژیشە.
• تۆکمەکردنى بەرەى ناوخۆ و هەوڵدان بۆ دروستکردنى یەکڕیزیى نیشتمانى.
• ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى لە هەرێم، چونکە پێگەى هەرێم لەسەر هەرسێ ئاستەکە ئەکتیڤ دەبێتەوە: هەرێم، عێراق، نێودەوڵەتى.
• جێبەجێکردنى یاسای چاکسازی؛ چونکە گەندەڵی، خۆرەى دەسەڵاتە.
• هەوڵدان بۆ خوێندنەوەى پێشوەختەى نییەتى لایەنەکانى دژ بە هەرێم. ئەمەیش زۆرێک لە گرفتەکان چارەسەر دەکات، چونکە هەر نەبێ پێشوەختە بۆمان دەردەکەوێ کە چی بکەین.
• دامەزراندنى سەنتەرێک بۆ توێژینەوە و بەدواداچوونى ئەو بابەتانەى کە پەیوەندیدارن بە پەیوەندییەکانمان لەگەڵ بەغدا، تا پێشوەختە لێکۆڵینەوە و هەڵوێستى دیراسەکراومان هەبێت.
• دەبێ کورد ئەوە بزانێ کە زۆربەى گرفت و ئاشوبەکانى دژ بە هەرێم لە سێ ناوەندەوە دێن: وەزارەتى دارایی، وەزارەتى نەوت، وەزارەتى پلاندانان، کە سەرجەمیان لەژێر هەژموونى مالیکیدان و، لە کۆتاییشدا دادگەى فیدراڵی.
• هەوڵدان بۆ هەناردنەکردنەوەى نەوت بۆ بازاڕەکانى جیهان؛ ئەویش بۆ بەهێزکردنەوە و گێڕانەوەى پێگەى هەرێم لەسەر چوار ئاستى سەرەکی: نێودەوڵەتى، هێشتنەوەى دۆسیەى نەوت لاى هەرێم، پێگەى دارایی؛ هێشتنەوەى نەوت سەبارەت بە هەرێم وەک کاڵایەکی ستراتیژى و بەسوودە بۆ پرسی نەتەوەییی کورد لەسەر ئاستى جیهان، چونکە زیندووهێشتنەوەى ڕایەڵە و پشتیوانیی نێودەوڵەتى، زیندووهێشتنەوەى پرسی کوردە لە عێراق.
• دانانى لیژنەیەکی تایبەتمەند بۆ چاودێریکردنى بەشە بوودجەى پارێزگاکانى هەرێم، تا بەخراپی و بێسوود مامەڵە لەگەڵ ماددەى 13 بڕگەکانى حەوت و هەشتى نەکرێن.
• مانەوەى سەرۆکایەتیى هەرێم وەک مەرجەع بۆ هەرێم و پرۆسەى سیاسی، لەسەر هەر سێ ئاستى: ناوخۆى هەرێم، عێراق، نێودەوڵەتی. ئەوەى کە سەرۆکایەتى کردی لەگەڵ کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانى عێراق بۆ دیاریکردنى ڕۆژێک بۆ هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێم، کارێکی گەورە بوو.
• زیندووهێشتنەوە و کاراماناوەى حکوومەتى هەرێم وەک مەرجەعی دەسەڵاتى سیاسی و کارگێڕیی هەرێم، زۆر پێویست و کارێکی گەورەیە. تا هەنووکەیش سەرەڕاى ئەو هەموو قەیران و دژایەتییانە دەرهەقی، حکوومەت بەو شێوە ئەکتیڤییە ماوەتەوە.