ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له‌ یاسا - مامۆستا له كۆلێژی یاسا/‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێـشەکى

لە دواى دەرکردنى یاسای وه‌به‌رهێنان له‌ هه‌رێمی كوردستان ژماره‌ 4ی ساڵی 2006، پڕۆسەى وەبەرهێنان لە گشت کەرتە جیاوازەکاندا گۆڕانکاریى پۆزەتیڤى بەخۆیەوە بینى؛ هەر لە ڕووى قەبارەى وەبەرهێنان و جۆرى وەبەرهێنەر و چۆنێتیى مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم بابەتە و ڕێــژە و قەبارەى سوودى گشتى لە کۆمەڵگەى کوردستانى، ئەمە سەرەڕاى ئەو کەموکوڕییانەى کە لە پڕۆژەکانى وەربەهێناندا بەدى دەکرێت، بەڵام ئەم کەموکوڕییانە نابێتە هۆى کەمکردنەوەى بەها و سـوودى گشتیى ئەم پڕۆسەیە.

فەلسەفەى ئەم یاسایە لەسەر هاندانى پڕۆسەى وەبەرهێنان بونیاد نراوە و، ئامانجییەتى کە كه‌شوهه‌وایه‌كی هانده‌ر بۆ وه‌به‌رهێنان له‌ هه‌رێمی كوردستانی بێنێتە کایەوە و، هەموو كۆسپه‌كانی یاسایی له‌ به‌رده‌میدا لا ببات و، بوار بۆ کارپێکردنى سه‌رمایه‌ی نیشتمانی و بیانی به‌یه‌كه‌وه‌ یان بەتەنیا دروست بکات، بە شێوەیەک کە کاریگەریى پۆزەتیڤى هەبێت له‌سەر پڕۆسه‌ی بووژانه‌وه‌ی ئابووری؛ هەروەها ئامانجییەتى ئاسانكاری بۆ وەبەرهێنەران بکات و بە زۆر ڕێگە و شێوازى جۆراوجۆر پشتگیرییان بکات و، هانیان بدات کە گرنگترینیان بریتییە لە لێخۆشبوون لە هەندێ باج و ڕسووماتى یاسایى بۆ ماوەیەکى دیاریکراو.

کەواتە، یاساى وەبەرهێنان لە هەرێمى کوردستان لەسەر فەلسەفەى هاندانى وەبەرهێنان و لێخۆشبوون لە باج بونیاد نراوە، بۆیە هەر ڕەفتارێک ببێتە هۆى کۆسپ لە بەردەم وەبەرهێنان، یاخود ببێتە هۆى سەپاندنى باجى لابەلا بەسەر وەبەرهێنەراندا، ئەوا لێکەوتەى نێگەتڤى لێ دەکەوێتەوە و دەبێتە هۆى بەتاڵکردنى یاساى وەبەرهێنان لەو فەلسەفەیەى کە لەسەرى بونیاد نراوە.

یەكەم - پوختەی گرفت

لە ئێستادا، دەسەڵاتى سەپاندنى باج لە هەرێمى کوردستان داوا لە گشـت پڕۆژەکانى وەبەرهێنان لە هەرێمى کوردستان دەکات، کە باجى زەویى بەتاڵ (ضریبة العرصات) بدەنه‌ حکوومەت بە ڕێژەى (2%) لە بەهاى زەوى بۆ هەر ساڵێک لە نێوان ماوەى ڕێکەوتى دەرچوونى مۆڵەتى وەبەرهێنان و ڕێکەوتى ده‌ستپێكردن به‌ پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزارییه‌كان یان ڕێکەوتى به‌رهه‌مهێنان به‌كردەیى (فعلى) و؛ بە بۆچوونى ئەم دەسەڵاتە زەویى پڕۆژەى وەبەرهێنان لەم ماوەیەدا بەتاڵ بووە، بۆیە پێویستە باجى لەسەر بسەپێندرێت تا ئەو ڕێکەوتەى کە لێخۆشبوونى باج و ڕسوومات بۆ ماوەى 10 ساڵ بەپێى یاساى وەبەرهێنان دەیگرێـتەوە.

لەم بارەیەوە دەسەڵاتى سەپاندنى باج لە هەرێمى کوردستان پشت بە یاساى باجى زەویى بەتاڵ (ضريبة العرصات) ژمارە 26ى ساڵى 1962 دەبەستێت. لە ماددە 1ى ئەم یاسایە پێناسەى ئەو زەوییە بەتاڵە کراوە کە باجى بەسەردا دەسەپێندرێت و تیایدا هاتووە: "العرصة - الأرض الواقعة ضمن حدود أمانة بغداد والبلديات في مراكز الألوية والأقضية والنواحي سواء كانت الأرض مملوكة أو موقوفة أو مفوضة بالتسجیل العقاري أو ممنوحة باللزمة وذلك إذا لم يكن مشيدا عليها بناء صالح لأغراض السكنى أو لأي غرض من أغراض الأستثمار أو لم يكن مستغلة إستغلالا إقتصاديا بموجب التعليمات الصادرة وفق أحكام هذا القانون."

هەر لە هەمان ساڵدا، وەزارەتى داراییى عێراقى، ڕێنماییى ژمارە 4ى ساڵى 1962 دەرکرد بۆ ئاسانکردنى جێبەجێکردنى یاساى باجى زەویى بەتاڵ (ضريبة العرصات) ژمارە 26ى ساڵى 1962؛ لە بڕگە 2 لە ماددە 2ى ئەم ڕێنمایییە هاتووە کە "تعتبر عرصة كل أرض خالية من البناء مسورة أو غير مسورة إذا كانت مستقلة بسندها وواقعة داخل حدود امانة العاصمة والبلديات في مراكز الالوية والاقضية والنواحي سواء أكانت مملوكة أو موقوفة أو مفوضة بالطابو او ممنوحة باللزمة ويشمل ذلك ما يلی: 2- الأرض التي يباشر بتشييد بناء عليها وذلك الى تأريخ إكمال تشييد البناء وفق ما تعينه لجان تقدير ضريبة العقار."

هەروەها لە بڕگە 1 لە ماددە 3ى ئەم ڕێنمایییە هاتووە: "لا تعتبر الأرض عرصة خاضعة للضریبة: 1- إذا كانت مستثمرة إستثمارا عقاريا بتشييد دار صالحة للسكنى أو بتشييد عمارة تحتوي على شقق." بەپێى ئەم دەقە، وەبەرهێنانى زەویوزار بە دوو شێوە دیاری کراوە: یەکەمیان دروستکردنى خانووێک کە شیاوى تیاژیان بێت و، دووەمیان دروستکردنى باڵاخانەیەک کە شوقە لەخۆ بگرێت.

هەموو ئەم دەقانەى کە لە سەرەوە ئاماژەیان بۆ کراوە، دەقى یاسایین و لە ساڵى 1962 دەرکراون و لە ساڵى 2022 بەسەر پڕۆژەکانى وەبەرهێنان جێبەجێ دەکرێن بۆ ئەوەى باجى زەویى بەتاڵ بدەن لە نێوان ماوەى ڕێکەوتى دەرچوونى مۆڵەتى وەبەرهێنان و ڕێکەوتى ده‌ستپێكردن به‌ پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزارییه‌كان یان ڕێکەوتى به‌رهه‌مهێنان به‌كردەیى.

دووەم -  بۆچوونى ئێمە

بە بۆچوونى ئێمە ناوەڕۆکى ماددە 1 لە یاساى باجى زەویى بەتاڵ (ضريبة العرصات) ژمارە 26ى ساڵى 1962 زۆر ڕوونە کە هەر زەوییەک باڵاخانەیەکى لەسەر دروست کرابێت بۆ مەبەستى وەبەرهێنان ياخود هەر زەوییه‌ک ئابوورییانە به‌كار هێنرابێت (كه‌ڵكی لێ وه‌رگیرابێت)، ئەوا بە زەویى بەتاڵ هەژمار ناکرێت و باجى بەسەردا ناسەپێت، بەڵام پێویستە مەبەستەکانى وەبەرهێنان بە ڕێنمایى دیارى بکرێت. بۆ ئەم مەبەستە بڕگە 1 لە ماددە 3ى ڕێنماییى ئاماژەپێکراو، وەبەرهێنانى لە دوو حاڵەتدا کۆ کردۆتەوە، ئەوانیش دروستکردنى خانووێک کە شیاوى ژیانبەسەربردن بێت، یاخود دروستکردنى باڵاخانەیەک کە لە شوقە پێک بێت.

لێکدانەوەى ماناى وەبەرهێنان و به‌كارهێنان (كه‌ڵكوه‌رگرتن)ی ئابووریى زەویى بەتاڵ کە لە دەقى بڕگە 1 لە ماددە 3ى ڕێنماییى ژمارە 4ى ساڵى 1962 ئاماژەی پێ کراوە، ڕەنگدانەوەى ئەو بۆچوونەیە کە لە ساڵى 1962 لە کۆمەڵگەى عێراقى باو بووە، بۆیە بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ ناوەڕۆکى یاساى وەبەرهێنانى هەرێمى کوردستان ناگونجێـت کە تیایدا وەبەرهێنان بریتییە لە تەرخانکردنى سەرمایەیه‌کى بیانى یان نیشتمانى بۆ دروستکردن و جێبەجێکردنى پڕۆژە یان چالاکییەکى ئابوورى له‌سه‌ر زه‌وییه‌كی ته‌رخانكراو کە سوودى گشتیى لێ بکەوێتەوە.

کەواتە: ناوەڕۆکى بڕگە 1 لە ماددە 3 لە ڕێنماییى ژمارە 4ى ساڵى 1962 پێچەوانەى یاساى وەبەرهێنانى هەرێمى کوردستانە، هەر بۆیە پێدانى مۆڵەتى وەبەرهێنان بە هەر کەسێک لەسەر پارچە زەوییەک، ڕێگرە لە بەردەم سەپاندنى باجى زەویى بەتاڵ لەسەر زەویى تەرخانکراو بۆ وەبەرهێنان، پاڵپشت بە پێناسەى زەویى بەتاڵ لە یاساى ژمارە 26ى ساڵى 1962 و پێناسەى وەبەرهێنان لە چوارچێوەى یاساى وەبەرهێنان.

هەروەها سەپاندنى باجى زەویى بەتاڵ بەسەر پڕۆژەکانى وەبەرهێنان، بەتایبەت ئەوانەى دەستیان کردووە بە بیناسازى، پێچەوانەى هۆکارەکانى دەرچوونى یاساى زەویى بەتاڵە کە ئامانج لێى هاندانى خاوەنى زەویى بەتاڵە کە زەوییەکەى بەبەتاڵى جێ نەهێڵێت و بیناى لەسەر بکات بۆ ئەوەى کێشەى نیشتەجێبوون چارەسەر بکرێت، تیایدا هاتووە: "...... فبموجب اللائحة تفرض ضريبة سنوية على الأراضي الصالحة للبناء بنسبة 2% من قيمتها ما دامت غير مبنية، بحيث تكون هذه الضريبة حافزا لمالكي الأراضي على المباشرة ببنائها، أو التخلص منها بالبيع، مما يساعد في تحقيق أحد أمرين كلاهما مطلوب: نشاط العمران، وتوفير عرض الأراضي."

لەم سۆنگەیەوە دەپرسین و وەڵامیش بۆ لایەنى پەیوەندیدار بەجێ دەهێڵین: لە کاتێکدا یاساى باجى زەویى بەتاڵ ژمارە 26ى ساڵى 1962 بۆ ئەوە هاتووە کە باج بخاتە سەر ئەو خاوەن زەوییانەى کە خانوو و باڵاخانە لەسەر زەوییەکانیان دروست ناکەن بۆ ئەوەى هانیان بدات ئەم کارە ئەنجام بدەن، ئەى بۆچى ئەو باجە دەخرێـتە سەر خاوەنى پڕۆژەکانى وەبەرهێنان لە کاتێکدا خەریکى کارى بیناسازین لەسەر زەویى تەرخانکراو بۆ پڕۆژەى وەبەرهێنان؟!

ئەنجام و پێـشـنـیار

ئامانج لە سەپاندنى باج، بەدیهێنانى سەقامگیرى و دادپەروەریى ئابوورییە نەوەک کۆکردنەوەى پارە. ڕاستە باج سەرچاوەیەکى گرنگى داهاتى گشتییە، بەڵام نابێت کۆکردنەوەى باج ببێتە هۆى لاوازکردنى باجدەر یاخود شکستپێهێنانى یاخود دوورخستنەوەى لە پڕۆسەى بازرگانى، چونکە مانەوەى باجدەر لە بازاڕ و لەسەرپێوەستانى، مەرجە بۆ ئەوەى بەردەوام بێت لە دانى باج؛ بەپێچەوانەوە باج هیچ بەهایەکى نابێت ئەگەر باجدەر لاواز بێت یاخود بوونى نەمینێت.

بە بۆچوونى ئێمە سەپاندنى باجى زەویى بەتاڵ بەسەر پڕۆژەکانى وەبەرهێنان لە هەرێمى کوردستان، لێکدانەوەیەکى هەڵەیە بۆ یاساى باجى زەویى بەتاڵ و ئامانج لێى تەنیا کۆکردنەوەى باجە نەوەک سەقامگیرى و دادپەروەریى ئابووری و؛ ئێمە پێمان وایە هەڵەیەکى ستراتیژییە لە ساڵى 2022 مامەڵە لەگەڵ پڕۆسەى وەبەرهێنان بە یاسایەکى ساڵى 1962 بکرێت. ئەگەر پێداچوونەوە بە ڕێکار و فەلسەفە و بیرکردنەوە و چۆنێتیى مامەڵەکردن لەگەڵ دۆسیەى باج لە هەرێمى کوردستان نەکرێت، ئەوا لە داهاتوویەکى نزیکدا هەڵاتنى سەرمایەى بیانى و نیشتمانى بۆ دەرەوەى هەرێمى کوردستان دەبێـتە دیاردە و، زەره‌رمەندى یەکەمیش ئابووریى هەرێم و هاووڵاتیان دەبن.