پێنووس

بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، لە ڕێکەوتی شەممە (21-01-2023)، بە مەبەستی بەشداریکردن له‌ ڕێوڕه‌سمی ڕۆژی "شەهیدی عێراقی" و ساڵیادی تیرۆرکردنی محەممەد باقر حەکیم، سەرۆکی پێشووی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی عێراق، سەردانی بەغدای کرد، كه‌ هه‌ر یه‌ك له:‌ له‌تیف ڕه‌شید، سه‌رۆككۆمار، محه‌مه‌د حه‌لبووسی، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران، محه‌مه‌د شیاع ئه‌لسوودانی، سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق و ژماره‌یه‌كی زۆری به‌رپرسانی حكوومی و حزبی و نوێنه‌ری وڵاتان تیایدا به‌شدار بوون. دوای ڕێوڕەسمەکەیش چەندان دیدار و کۆبوونەوەی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراق و باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراقدا هەبوو.

له‌ ڕێوڕه‌سمه‌كه‌دا، نێچیرڤان بارزانی وتارێكی (١٠٩٩) وشەییی پێشكه‌ش كرد. لە دووتوێی وتار و وشەکانی ناوەڕۆکی وتارەکەیدا دەتوانین سیمای گوتار و بەم پێیەیش ڕوانگە و سیاسەتی پراکتیکیی سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەربخەین؛ چونکە شوێن و کاتی پێشکەشکردنی وتەکانی لە پاڵ بەشداریی کەسایەتییە سیاسی و ئایینییەکان، جیاواز و گرنگە.

ئەوەی کە لە وتارەکەی بەڕێز "نێچیرڤان بارزانی"دا مانادارە ئەوەیە، کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە هەموو وتارەکەیدا (٣) جار وشەی "ئێمە"ی بەکار هێنا و لە هەمان کاتیشدا لە شوێنی تری وتارەکەی، (٣) جار وشەی "کوردستان" و (٣) جار وشەی "کورد" و تەنیا (١) جار وشەی "عەرەب"ی بەکار هێنا، ئەویش لە پاڵ خەباتی هاوبەش لەگەڵ کورد، بەڵام لە بەرامبەریشدا (٨) جار وشەی "دەستوور" و (٤) جار وشەی "فیدراڵ"ی بەکار هێنایەوە و، لە بەرامبەریشدا (٥) جار وشەی "دیکتاتۆر و دیکتاتۆری و دیکتاتۆرییەت"ی بەکار هێناوە، بەڵام تەنیا (١) جار وشەی "دیموکراسی" و (١) جار وشەی "بەشداری" و (١) جار وشەی "تەوافوق" و تەنانەت (١) جار وشەی "دەسەڵات"ی بەکار هێنا، کە دەری دەخات دیموکراسی لە عێراق هاوشانە لەگەڵ بەشداری و تەوافوق له‌سه‌ر دەسەڵات و، لە هەمان کاتیشدا نیشان دەدات کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە واقعی سیاسی و کەلتووریی عێراق تێ گەیشتووە؛ بۆیە زیاتر جەخت لەسەر فیدراڵی و دەستوور وەکوو گرێبەست و هاوبەشی دەکاتەوە لە پێش دیموکراسی، کە پرۆسەیەکی درێژخایەنە و پێویستی بە ژێرخانی گەورەی مەعریفی و کەلتووری و سیاسی هەیە و، تەنانەت گەرەنتیی مافەکانی کورد ناکات بەهۆی کەمینەبوونی کورد و پێکهاتەکانی دیکە بە بەراورد بە عەرەب و شیعە لە بونیادی سیاسیی عێراق لە پاش (٢٠٠٣)وە. بۆیە لێرەدا کۆدە شاراوەکە ئاشکرا دەبێت کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان، دیموکراسیی بەستۆتەوە بە بەشداریی پێکهاتەکان و تەوافوقی ئەو پێکهاتانە لە چوارچێوەی سیستەمێکی فیدراڵدا. لە لایەکی تریشەوە سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە وتارەکەیدا تەنیا (٤) جار وشەی "مەزهەب"ی بەکار هێناوە، بەڵام لە بەرامبەردا (٧) جار وشەی "نەتەوە"ی بەکار هێناوە وەکوو ئاماژەیەکی نهێنی بۆ فرەییی عێراق و کێشەکانی کورد و بەغدا، کە زیاتر لەسەر بنەمای نەتەوەیییە نەک مەزهەبی؛ بەڵام لە هەمان کاتیشدا فرەییی مەزهەبی، دەبێت دانی پێدا بنرێت.

لە لایەکی تریشەوە سەرۆکی هەرێمی کوردستان تەنیا (١) جاریش وشەی "هێز"ی بەکار نەهێناوە! کە زۆر سەرنجڕاکێشە؛ بەڵام لە بەرامبەردا (١٠) جار وشەی "بەهێز"بوونی بەکار هێناوە، بەڵکوو جارێک وشەی "هێزەکانی عێراق"ی بەکار هێناوە. ئەم ئاماژەیە زۆر گرنگ و هەستیارە لە بەراوردکردن لەگەڵ وشەکانی تری دەستوور و فیدڕاڵی و فرەیی و پێکەوەژیان و هتد. لێرەوە دەردەکەوێت کە چەمکی هێز و بەکار هێنانی هێزی ڕەق و تەنانەت سەربازی، لە دیسکۆرسی نێچیرڤان بارزانیدا جێگەی نابێتەوە، بۆیە تەنانەت یەک جاریش چەمکی هێزی بەکار نەهێناوە و تەنیا باسی لە "بەهێزی" کردووه‌ و، هاوسەنگ لەگەڵ ئەوە باسی لە دەستوور و فیدراڵی و فرەیی کردووە. لە لایەکی تریشەوە یەکسان و بەرابەر لەگەڵ وشەی بەهێز کە ١٠ جار بەکاری هێناوە، ڕێک (١٠) جار وشەی "پێکهاتە"ی بەکار هێناوە وەکوو ئاماژەیەک بە فرەییی پێکهاتەیی عێراق کە فیدراڵییەکەی عێراقی لەسەر بنیات نراوە و، ئەمەیش دەری دەخات کە بەڕێزیان گرنگیی تایبەتی بە فرەییی پێکهاتەیی و پێکەوەژیانی ئاشتییانەی ئەم پێکهاتانە لە عێراق دەدات و بەدروستی دەستنیشانی کردووە، کە كێشه‌كانی عێراق هەڵقووڵاوی هەوڵی سڕینەوە و ئینکارکردنی ئەم پێکهاتانەیە و، لە بەرامبەردا داننان بەم فرەیییە پێکهاتەیییە و بەشدارییان، دەتوانێت ببێتە هۆکاری بەهێزبوونی عێراق. ئەم چەمک و وشانە دەستنیشان و پێناسەی دیسکۆرس و بەم پێیەیش ڕەنگڕێژی سیاسەتی کردەییی نێچرڤان بارزانی لە عێراق و تەنانەت هەرێمی کوردستان دەکات.

 ئەمەیش زۆر گرنگە، کە زۆرترین پێداگری لەسەر دەستوور بووە، چونکە لە قسەکانی بەڕێزیان بەئاشکرا باس لە "پێشێلکاریی دەستوور" کرا. لە هەمان کاتدا بەڕێزیان (٧) جار وشەی "هەرێم"ی بەکار هێناوە و لە بەرامبەریشدا ڕێک (٧) جار وشەی "نەتەوە"ی بەکار هێناوە؛ لە هەمان کاتیشدا ڕێک (٧) جار ئاماژه‌ی به‌ وشەی "فرە" کردووە كه‌ ‌مه‌به‌ستی، فرەییی نەتەوەیی و کەلتووری و مەزهەبیی عێراق بووه‌ و، لە بەرامبەریشدا (٥) جار وشەی "بەغدا"، بەڵام (٥٤) جار وشەی "عێراق و عێراقییەکان"ی بەکار هێناوە. ئەمەیش دەری دەخات کە ڕوانگەی سیاسیی بەڕێزیان ئەوەیە کە بەغدا و عێراق ببنە ناوەندی سیاسەت و قووڵاییی ستراتیژیی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای فیدڕاڵی و، لە هەمان کاتیشدا ڕاددەی بەکارهێنانی وشەکان دەری دەخات کە عێراق و عێراقییەکان گەورەتر و جیاوازترن لە بەغدا و حکوومەت و حوکمڕانیی نوخبەکان لە بەغدا.

لێرەدا گرنگترین تەوەرەکانی لە چەند خاڵێکدا دەیخەینە ڕوو کە هەم ئاماژەیە بۆ کێشەکانی ئێستای عێراق، هەمیش لێرەوە دەتوانین ڕوانگەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی و سیاسەتی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان، بە کردنەوەی کۆدە شاراوەکان لە دیسکۆرسی بەڕێزیان ئاشکرا بکەین:

سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای وتارەکەیدا جگە لەوەی کە یادی محەممەد باقر حەکیم و پیاوانی ئایینیی دیکەی شیعە دەکات، کە لەگەڵ کورد بەشدار بوونە لە خەبات لە دژی دیکتاتۆرییەت، لە هەمان کاتیشدا جەنگی دژی پێشمەرگە و کوردیان لە ڕۆژە سەختەکان لە ڕووی ئایینییەوە حەرام کردووە. ئەم گێڕانەوەیە بۆ ئەوە بوو کە وەبیر سەرکردەکانی ئێستا و تەنانەت پیاوانی ئایینیی شیعە بهێنێتەوە کە کورد ڕۆڵی لە خوڵقاندن و هێنانەدیی ئەم ئەزموونەدا- کە ئێستا ئەوان تیایدا دەسەڵاتدارن- هەیە و، خودی "نێچیرڤان بارزانی"یش کوڕی ئەو کەسەیە کە ڕۆڵی سەرەکیی هەبووە لە سەرخستنی خەباتی دژی دیکتاتۆرییەت. بۆیە سەرۆکی هەرێمی کوردستان زۆر بە دیپلۆماسی پێی وتن کە، پێویستە لە ئێستادا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و لەمەوبەدواوەیش هەروا بن و لەسەر هەمان ڕێچکەی سیاسی و ئایینی بڕۆن.

ئەم بەشەی قسەکانی "نێچیرڤان بارزانی"یش ئاماژەیە بۆ دروستبوونی کەلتوور و ڕێڕەوێکی مەترسیداری حوکمڕانیی پاش ٢٠٠٣ لە عێراق کە هەنگاو بە هەنگاو دژایەتیی کورد، ببووە بەشێک لە بانگەشەی هەڵبژاردن و، کار گەیشتە ئەوەی کە هاوپەیمانەکانی دوێنێ (شیعە و کورد) ببنە دوژمن و تەنانەت حکوومەتی فیدراڵی بەپێچەوانەی ئەو ئەزموون و هاوپەیمانێتی و بنەماکانی دەستووری عێراق لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ هێزی سەربازی لە دژی هەرێمی کوردستان بەکار بێنێت بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشە سیاسییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا.

لە درێژەدا سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەڵێت: " لە دەستووری عێراقدا پێکەوەژیانی هەموو عێراقییەکان لەسەر بنەمای تەوافوق لە نێوان پێکهاتەکانی عێراقدا بە شێوەی فیدراڵی پەسەند کرا". ئەم ڕستەیە لە وتاری نێچیرڤان بارزانیدا زۆر گرنگ و هەستیارە، چونکە لەم ڕێگەیەوه‌ ئەوە وەبیر دەسەڵاتدارانی ئێستا دەهێنێتەوە کە عێراق هەم تەوافوقییە و هەمیش فیدراڵییە و، ئەمەیش هەر بە ڕێککەوتنی لایەنەکان کراوە چونکە لە ڕستەکانی پێشووتریدا بەوردی ئاماژە بەوە دەدات کە: "ئەو پەیوەندییە بەهێزەی نێوان لایەنەکان وای کرد، ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی لە کۆنگرەی لەندەن لە ساڵی ٢٠٠٢ و، هه‌روه‌ها کۆنگرەی سەڵاحەددین لە شوباتی ٢٠٠٣، گوتار و بەرنامەیەکی یەکگرتوو بۆ قۆناغی دوای دیکتاتۆرییه‌ت دابنێت، لەسەر بنچینەی مسۆگه‌ركردنى مافی هەموو پێکهاتەکان و بەڕێوەبردنی عێراق بە سیستەمی فیدراڵی." لێرەوە واتا یاخود کۆدێکی نهێنی لە گوتاری سەرۆکی هەرێمی کوردستان دووبار خۆی ئاشکرا دەکات کە تاکە گەرەنتیی مانەوەی عێراق، بەردەوامیی دەستەبەرکردنی مافەکانی پێکهاتەکانی عێراقە کە پێش دروستبوونی ئەم سیستەمە بە ڕێککەوتن بڕیاری لەسەر دراوە و، ئەو حکوومەتەی ئێستا ناتوانێت و نابێت ئەمە پێشێل بکات؛ چونکە ئەوە ئەو سیستەم و دەسەڵاتدارانە نین کە مافیان داوە بە کورد و پێکهاتەکانی دیکە، بەڵکوو ئەوە دەرەنجامی ڕێککەوتنی ڕابردوو و دروستبوونی عێراقی نوێیە. لە لایەکی تریشەوە ئەم ڕستەیە بە واتای ئەوەیە کە ئەوە سیستەمی فیدراڵییە کە دەتوانێت ئەم فرەیی و مافانە گەرەنتی بکات. لێرەوە دەردەکەوێت کە نێچیرڤان بارزانی بە نوێنەرایەتیی گەلی کوردستان، لانی کەم لەم قۆناغەدا و بەهۆی مەترسییە دەرەکییەکان و تەنانەت هاوکێشە جیهانی و جیۆسیاسییە هەرێمایەتییەکان، بڕیاری داوە کە بە ڕوانگەیەکی دیکەوە بگەڕێتەوە عێراق و، گەڕێکی تر لەسەر بنەمای دەستوور و چەسپاندنی فیدراڵی، کە لەسەر بنەمای دابەشکردنی دەسەڵاتەکانە و دەسپێوەگرتن بەو مافە دەستوورییانە، عێراق تاقی بکاتەوە. ئەمەیش بەهۆی ئەوەی کە ململانێی خودی شیعەکان گەیشتە ئاستی پێکدادانی چەکداری و چووە لێواری تەقینەوەیەکی گەورەی جەماوەری لە ساڵی ٢٠١٩دا. لە پاش شۆڕشی تشرینییەکان، کورد جارێکی تر بەشدار بوو لە پێکهێنانی حکوومەت و گەڕاندنەوەی سەقامگیریی عێراق؛ هەرچەندە ئەمە بە ئەرگیۆمێنت و پاساوی جیاواز لە ناوخۆی هەرێمی کوردستان و لە ئاستی بەشێک لە ڕای گشتیدا ڕەخنەی لێ دەگیرێت و نەیاری خۆی هەیە.

لە بەشێکی تردا سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەڵێت: "لە دەستووری عێراقدا پێکەوەژیانی ھەموو عێراقییەکان لەسەر بنەمای تەوافوق لە نێوان پێکھاتە عێراقییەکاندا بە شێوەیەکی فیدڕاڵی پەسەند کرا. ئەم دەستوورە گرێبەستێکی سیاسی و کۆمەڵایەتییە لە نێوان ھەموو پێکھاتەکانی عێراق؛ نابێ بەو شێوەیەی ئێستا پشتگوێ بخرێت، بەڵکوو دەبێ بەتەواوی جێبەجێ بکرێت، بۆ ئەوەی خەڵک خۆی لە پرۆسەی سیاسیی عێراق دوور نەبینێت." ئەم ڕستەیە بۆ کورد یەکجار گرنگە کە لە زاری بەرپرسی یەکەمی هەرێمی کوردستان دەردەبڕدرێت و لە بەردەم بەرپرسانی پلە یەکی عێراق دەخرێتە ڕوو؛ چونکە لەوە ڕوونتر و ئاشکراتر، ناکرێت بەرپرسێکی باڵای هەرێمی کوردستان-کە ئەرکی سەرۆکایەتیی لە ئەستۆیە- لە یادکردنەوەیەکدا و لە بەردەم خودی ئەو بەرپرسانەی کە بەشێکن لەو پێشێلکردنە، ڕاشکاوانە بڵێت کە دەستوورتان پێشێل کردووە و لەبیرتان نەچێت کە پێشێلكردنی دەستوور بە واتای پشتگوێخستن و پێشێلکردنی ئەو گرێبەستە دێت کە کردوومانە و لەم ڕوانگەیەیشەوە کاتێک کە لایەنێک بڕگە و ماددەکانی گرێبەستێک پێشێل دەکات، ئەوە ناوەڕۆکی گرێبەستەکە و خودی بابەتەکە-کە لێرەدا دروستبوونی عێراقی نوێیە- کۆتاییی پێ دێت!